Jakie są konsekwencje prawne oszustwa (art. 286 Kodeksu karnego)?

Oszustwo jest jednym z najczęściej spotykanych przestępstw. Zgodnie z art. 286 § 1 Kodeksu karnego, oszustwo polega na doprowadzeniu innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, wprowadzając ją w błąd, wyzyskania jej błędu lub niezdolności do prawidłowego pojmowania sytuacji. W praktyce oznacza to, że sprawca wykorzystuje błędne przekonanie ofiary lub celowo wprowadza ją w błąd, by osiągnąć korzyść majątkową. Istotne jest jednak to, że nie każda sytuacja, którą potocznie nazywamy oszustwem, kwalifikuje się do odpowiedzialności karnej. Aby można było mówić o przestępstwie z art. 286 § 1 KK, konieczne jest spełnienie określonych przesłanek.

3 sposoby popełnienia oszustwa

Zgodnie z art 286 § 1 Kodeksu karnego, oszustwo można popełnić na trzy sposoby – poprzez wprowadzenie w błąd, wyzyskanie błędu oraz wyzyskanie niezdolności pokrzywdzonego do należytego pojmowania sytuacji. Każdy z tych sposobów odnosi się do różnych form manipulacji lub wykorzystania sytuacji ofiary.

1. Wprowadzenie w błąd oznacza aktywne działanie sprawcy, które celowo wprowadza pokrzywdzonego w fałszywe przekonanie o rzeczywistości. Klasycznym przykładem jest sytuacja, w której oszust składa fałszywe obietnice, przekonując ofiarę do podjęcia decyzji, która prowadzi do strat majątkowych. W tym przypadku sprawca podejmuje konkretne kroki, by wytworzyć u pokrzywdzonego mylne wyobrażenie o sytuacji.

2. Wyzyskanie błędu różni się od pierwszego sposobu tym, że sprawca nie działa aktywnie, lecz wykorzystuje fakt, że pokrzywdzony już znajduje się w błędzie. Sprawca może w tym przypadku korzystać z zaistniałej sytuacji, nie ujawniając prawdy. Taka bierna postawa, jak zatajenie istotnych faktów, również jest karana na gruncie art 286 KK.

3. Wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania odnosi się do przypadków, w których pokrzywdzony nie jest w stanie prawidłowo ocenić sytuacji z powodu swoich indywidualnych cech, np. wieku, stanu zdrowia psychicznego, bądź wpływu alkoholu lub narkotyków. Sprawca w takich sytuacjach wykorzystuje słabość ofiary, mając na uwadze, że nie jest ona w stanie właściwie poznać konsekwencji swoich działań.

Rozporządzenie mieniem

Aby oszustwo mogło zostać uznane za przestępstwo, konieczne jest, by pokrzywdzony dokonał rozporządzenia mieniem – czyli przekazania, utraty lub pogorszenia swojego majątku. Rozporządzenie mieniem może przybrać różne formy – od przekazania pieniędzy, po podpisanie niekorzystnej umowy. Ważne jest, że rozporządzenie musi być wynikiem błędnych wyobrażeń pokrzywdzonego, które wywołał lub wykorzystał sprawca. Nie zawsze jednak rozporządzenie mieniem musi oznaczać bezpośrednią stratę finansową. Przykładem może być sprzedaż wadliwego produktu, gdy ofiara, nieświadoma usterki, płaci za niego pełną cenę.

Odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania a oszustwo

Wielokrotnie w praktyce zdarza się, że osoby, które nie otrzymały zapłaty za wykonaną pracę czy usługę, uważają, że padły ofiarą oszustwa. Aby jednak mogło dojść do przypisania odpowiedzialności karnej za oszustwo, konieczne jest wykazanie, że sprawca już w chwili zawarcia umowy miał zamiar niewywiązania się z niej. W takim przypadku mówimy o sytuacji, w której kontrahent od samego początku działa w celu wyłudzenia mienia, nie zamierzając nigdy wywiązać się z podjętych zobowiązań.

Ważnym elementem jest zamiar sprawcy. Sam fakt, że osoba nie była w stanie wykonać zobowiązania np. z powodu braku środków finansowych w przyszłości, nie stanowi jeszcze podstawy do odpowiedzialności karnej. Oszustwo wymaga działania w złej wierze już na etapie nawiązywania umowy — czyli wtedy, gdy sprawca zamierzał wykorzystać sytuację do osiągnięcia korzyści majątkowej, jednocześnie wiedząc, że nie dostarczy umówionego ekwiwalentu.

Kary w przypadku oszustwa

Zgodnie z Kodeksem karnym, kara za przestępstwo oszustwa w typie podstawowym wynosi od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. W przypadku mienia znacznej wartości (tj. powyżej 200 tysięcy złotych), przewidziane sankcje są surowsze i mogą wynosić od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolności.

Nowelizacja Kodeksu karnego z 2023 roku wprowadziła dodatkowe zaostrzenia kar w przypadku oszustw dotyczących mienia o bardzo dużej wartości. Jeśli oszustwo dotyczy mienia przekraczającego 5 milionów złotych, kara może wynosić od 3 do 20 lat pozbawienia wolności. W przypadku jeszcze większych kwot, powyżej 10 milionów złotych, sprawca może zostać skazany nawet na 25 lat pozbawienia wolności.

Wypadek mniejszej wagi – zgodnie z art. 286 § 3 KK, pozwala na łagodniejsze potraktowanie sprawcy, jeśli jego czyn cechuje mniejsza społeczna szkodliwość. W takim przypadku kara może przybrać postać grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do 2 lat. Decyzja o uznaniu czynu za wypadek mniejszej wagi zależy od okoliczności konkretnej sprawy – np. wartości strat, motywów sprawcy oraz stopnia jego winy.